CICA Askeri-Siyasi Boyutu Uzmanı Büyükelçi Doulat Kuanyshev Çin’in bölgesel ve global arenadaki atılımlarını kıymetlendiren bir yazı kaleme aldı.
Çin’in, Suudi Arabistan ile İran ortasındaki uyuşmazlıkların ve Ukrayna krizinin siyasi tahliline dair çalışmalarına değinilen makalede ülkenin global çaptaki barış teşebbüslerine dayanağı ele alındı.
Çin’in Global Stratejik Teşebbüsü, hem ülkenin kalkınması hem de Asya ve dünya ile işbirliği için en düzgün şartların sağlanmasına yardımcı olduğu belirtilen makalede memleketler arası barış ve güvenliği destekleyen birliklerin kıymeti vurgulandı.
Asya’da Etkileşim ve İtimat Artırıcı Tedbirler Konferansı’nın (CICA), bölgede stratejik işbirliği ve barışın sağlanmasına yönelik katkılarına değinilen makalede birliğin Asya kıtasında uzun vadeli istikrarı sağlama ve çok taraflı işbirliği yaklaşımlarını büyük ölçüde etkilediği belirtildi.
İşte Doulat Kuanyshev’in makalesi:
Bulunduğumuz yılın başından itibaren en dikkat alımlı ve kıymetli milletlerarası gelişmelerden biri, Çin’in siyasi ve diplomatik alandaki atılımlarının artması oldu.
Çin Devlet Lideri Xi Jinping’in Eylül 2021 BM Genel Kurulu’nda kürsüdeki konuşması sırasında lisana getirdiği Global Kalkınma Teşebbüsü üzerine önerisi sonrasında, dünya kamuoyu dikkatini kalkınma ve devam eden global krizlerin ortasında gelişmekte olan ülkeler ortasındaki iş birliğini güçlendirme mevzularına yöneltti.
Çin Devlet Lideri Xi Jinping’in bu konuşmasından birkaç ay sonra, Nisan 2022’de Boao Asya Forumu’nun açılış konuşmasında, dünyada artan çatışmalara ve güvenlik meselelerine dikkat çekti ve tahlil önerisi olarak Global Güvenlik Teşebbüsü’nü (GSI) konseptini öne sürdü.
ÇİN’İN GLOBAL GÜVENLİK TEŞEBBÜSÜ KONSEPTİ
Çin başkanının bu önerisi, Çin Dışişleri Bakanlığı tarafından 21 Şubat 2023 tarihinde resmi olarak kabul edilen Global Güvenlik Teşebbüsü Konsept Evrakının temelini oluşturdu.
Bunun yanısıra, Çin, Suudi Arabistan ile İran ortasında uzun yıllar süren uyuşmazlıkların tahlili bağlamında diplomatik bağların tekrar kurulmasında kilit bir rol oynadı. Bu yıl 10 Mart’ta Pekin’de imzalanan mutabakat, Suudi Arabistan ile İran ortasında Çin’in arabuluculuğunda dört gün süren ağır müzakerelerin sonucunda sağlandı.
Çin’in global mevzularla ilgili bir ekip teşebbüs ve adımları, Çin Devlet Lideri Xi Jinping’in bu yıl 15 Mart’ta teklifte bulunduğu global uygarlık teşebbüsü konsepti sayesinde gerçekleşti.
DÜNYA ÇAPINDA İLGİ
Bu bağlamda, Çin’in, Ukrayna krizinin siyasi tahliline ait tavrı, şimdiden dünya çapında büyük bir ilgi gördü. Çin Komünist Partisi Dışişleri Komitesi Merkez Ofisi Yöneticisi Wang Yi’nin Münih Güvenlik Konferansı’na katılarak yaptığı konuşması, Avrupa ziyareti sırasında ABD temsilcileri ile oturum ortalarında bir ortaya gelmesi, Dışişleri Bakanı Anthony Blinken, Avrupa Diplomasisi Lideri Josep Borrell, Ukrayna Dışişleri Bakanı Dmitro Kuleba ile görüşmeleri dünya basınında büyük yankı buldu. Ayrıyeten, Wan Yi Moskova’da Rusya Devlet Lideri Vladimir Putin tarafından kabul edildi ve Rusya Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov ile görüştü.
Öte yandan, Çin’in güvenlik konusundaki global stratejik teşebbüsü, bu görüşme ve gelişmelerden elbette farklı tutulmakta. İlan edilen Global Güvenlik Teşebbüsü Dokümanı, dünyanın barış ve güvenlik meselelerine Çin’in en acil yaklaşımlarını yansıtmaktadır. Çin Devlet Lideri Xi Jinping tarafından önerilen Global Güvenlik Teşebbüsü, memleketler arası çatışmaların en değerli sebeplerine esaslı tahlil bulmayı, global güvenlik idare sistemini uygunlaştırmayı, uzun vadeli barışı ve global sosyo-ekonomik kalkınmayı teşvik etmeyi amaçlamaktadır.
ULUSLARARASI KALKINMA PROJELERİNE GEREKSİNİM BÜYÜK
Ayrıyeten, Çin’in Global Stratejik Teşebbüsü, hem ülkenin kalkınması hem de Asya ve dünya ile işbirliği için en âlâ şartların sağlanmasına yardımcı olan barış ve güvenlik atmosferini müdafaaya ve güçlendirmeye yönelik önemli isteklerini yansıtmakta. Bu yolda, bilhassa Tek Nesil – Tek Yol ve Bölgesel Kapsamlı Ekonomik Paydaşlık (RCEP) üzere kıymetli milletlerarası kalkınma projelerinin uygulanmasına ehemmiyet verilmektedir. Çin Dokümanına yüzeysel bakıldığında bile, Global İş Birliği Teşebbüsü (GSI) ana kararlarının Birleşmiş Milletler Kuralı’nda bahsedilen emel ve amaçlarla benzerliğini ve kimi noktalarda da özdeşliği görülebilmektedir. Bilindiği üzere, Birleşmiş Milletler Kuralı esasen Üye Devletler ortasında ortak bir işbirliği çerçevesini oluşturan milletlerarası bir antlaşmadır. Öte yandan, Global Güvenlik Teşebbüsü Dokümanı ise günümüzdeki global güvenlik sıkıntılarını çözmeyi amaçlayan bir dizi teklifler içeren bir teşebbüstür.
Günümüz dünyasında, çatışmaların, derin uyuşmazlıkların ve çatışma düğümlerinin tahlilinde hem BM Kaidesi hem de Global Güvenlik Teşebbüsü Konsept Belgesi’nde, değeri daha da artan memleketler arası barış ve güvenliği güçlendirmenin ehemmiyeti vurgulanmakta. KGGK Evrakı, bilhassa güvenlik sıkıntılarının tahlilinde hükümran eşitlik ve memleketler arası işbirliği unsurlarını tanıtmaktadır. Burada en kıymetli nokta ise, artan milletlerarası mübadele, ticaret ve işbirliği bağlamında devletlerin egemenlik haklarının korunması, barışçıl diyalog ve bir ortada yaşamanın sürdürülmesi muhtaçlığının altının çizilmesidir. Global Stratejik Teşebbüsü, BM Koşulu 2. Unsuru “Temel kavramlar ve ilkeler”e dayalı olarak devletlerin eşitliğinin ve ulusal egemenliklerinin tanınmasına, Birleşmiş Milletler’in rolüne değer ve hürmet gösterilmesine öncelik vermektedir. Bilhassa, milletlerarası barış, güvenlik ve adaletin sağlanmasını, ihtilafların diplomasi ve müzakereler yoluyla çözülmesini, ayrıyeten ihtilafların BM Kuralı’nın 2. Unsuru uyarınca çözümlenmesini olumlu karşılamaktadır. Buna ek olarak, Global İş Birliği Girişimi’nde (GSI), BM Şartı’nda olduğu üzere, milletlerarası toplumu yoksulluk, eşitsizlik, etraf meseleleri üzere global sıkıntıları çözmek, uyuşmazlıklar, çatışmalar, bilhassa nükleer savaşları önlemek için birlikte çalışmaya davette bulunulmakta. Eşitliğin, işbirliğinin ve hukukun üstünlüğünün sağlanması, tüm kültürlere, dinlere, ülkelere ve etnik kümelere saygıyı koruyarak ve bunları terör aksiyonlarıyla ilişkilendirmeden BM Kaidesi’nin 39-42. Unsurlarında belirtilen olumsuz şartları ortadan kaldırmak için uygun tedbirlerin alınması öngörülmektedir.
CICA PLATFORMUNUN ÖNEMİ
Burada değerli noktaya değinmek gerekirse, öncelikle Asya’daki güvenlik hususlarını ele alarak oluşturulan Global Stratejik Teşebbüsü metninde amaçlanan gayelere ulaşmak için, belli memleketler arası kuruluşların yanısıra, Asya’da Etkileşim ve İtimat Artırıcı Tedbirler Konferansı’nın (CICA) değerli platformlardan biri olduğu tabir edilmektedir. Bu bağlamda, hem CICA Konferansının hem de CICA Üye Devletlerinin askeri-siyasi boyuttaki etkileşimini karakterize eden bir dizi değerli noktanın ele alınması ve tahlile kavuşturulması gerekmektedir. Günümüzde, toplumların istikrarlı, barış içinde bir ortada yaşamasını, refahı teşvik etmek hedefiyle çeşitli güvenlik hususlarında işbirliği ve diyalogların oluşturulmasını kolaylaştıran bu platform bir pan-Asya forumu olarak öne çıkmaktadır.
Hatırlanacağı üzere, otuz yılı aşkın bir müddet evvel Kazak Önderinin ortaya koyduğu Asya’da iştirak ve işbirliği düzeneğini oluşturma teşebbüsü, geçen yılın Ekim ayında Astana’da düzenlenen VI. CICA Doruğu’nun sonuçlarıyla da doğrulandığı üzere, vakte meydan okumuştur. CICA Üye Devletleri önderleri, bu istikamette aksiyon programı benimseyerek, CICA Konferansı’nın tam teşekküllü bir memleketler arası örgüte dönüştürülmesi gerektiğini net bir formda deklare ettiler. Aslında CICA, dünya nüfusun yarısından fazlasını ve dünyanın gayri safi üretiminin üçte birinden fazlasını temsil eden 28 Üye Devlet, dokuz Gözlemci Devlet ve bir dizi memleketler arası kurum ve kuruluşların gözlemci ve ortak olarak dahil olduğu gerekli donanıma sahip olan kuruluştur. CICA Üye devlet ve ortakları, yasal çerçevede; askeri-politik, ekonomik, çevresel, insani bahisler, yeni zorluklar ve tehditler üzere 5 boyutta tam etkileşim için bir ortaya gelmiş bulunmaktadırlar.
Kazakistan Cumhuriyeti tarafından koordine edilen ve Türkiye Cumhuriyeti tarafından eş-koordine edilen askeri-politik boyutta, Üye Devletler, CICA sisteminin temel evrakı olan ve Üye devletlerin ortak görüşünü temsil eden İtimat Arttırıcı Önlemler Kataloğu’na on önlemi dahil etmeyi kabul etmiştir. Bu önlemler, birkaç nedenden ötürü birinci başta adım adım ve gönüllülük aslına dayalı olarak uygulanmaya başlanmasına karar verildi. Bu 10 (on) tedbirden dördü, CICA Kıdemli Temsilciler Komitesinin 28 Haziran 2013 tarihli kararına uygun olarak uygulanmaya başlamıştır. Kazakistan, CICA Üye Devletleri ortasında askeri-politik işbirliğinin tesirli sonuçların elde edilmesi maksadıyla memleketler arası yıllık seminer düzenlemek için inisiyatif almıştır.
Bu sayede, Üye Devletler, silahlı kuvvetlerinin bileşenleri, savunma bütçeleri, topraklarındaki yabancı askeri birlikler ve planlanan askeri faaliyetleri hakkında bilgi alışverişinde bulunabilme ortamı yaratabilirler. Ayrıyeten, bu platform gözlemci ögeleri askeri tatbikatlara davet edebilir ve beklenmedik tehlike arz eden askeri olaylara karşı istişare sistemleri oluşturabilir. Bunun haricinde, çok taraflı silah denetimine, silahsızlanma evraklarına ve uzaya ait mukavelelere iştirakleri hakkında bilgi paylaşılabilir. Halihazırda, gönüllülük temelinde uygulanmak üzere dört inanç artırıcı tedbir kabul edilmiştir. Bu bağlamda, CICA Üye Devletleri, “basitten karmaşığa” prensibine dayanan etkileşimi geliştirmeyi içeren dönüşümsel bir yaklaşım seçmiştir.
NÜKLEER GÜVENLİK ANLAŞMALARI
Kitle imha silahları konusuna gelince, birçok CICA Üye Devleti nükleer güvenliği sağlamlaştırmak için adımlar atmış ve çeşitli memleketler arası nükleer güvenlik mutabakatları kapsamında taahhütlere sahiptir.
Nükleer Güvenlik Mukavelesi’ni Bahreyn, Bangladeş, Kamboçya, Çin, Mısır, Hindistan, İsrail, Ürdün, Kore, Pakistan, Filistin, Rusya, Tayland, Türkiye, BAE ve Vietnam üzere ülkeler imzalamışken, Kazakistan da onaylamıştır. Birçok CICA Üyesi Devlet, Nükleer Terörizmle Çaba kapsamında Global Girişimi’e imzasını atmıştır.
Birçok CICA Üye Devleti, Nükleer Silahların Yayılmasını Tedbire Antlaşması’nı onaylamış yahut imzalamış durumdayken, Tayland istişare kademesinde bulunmakta. Kapsamlı Nükleer Denemelerin Yasaklanması Mutabakatı ise Çin, Mısır, İran ve İsrail dışındaki tüm ülkeler tarafından onaylanmıştır.
Bunların yanı sıra, Çin ve Hindistan Memleketler arası Atom Gücü Kurumu’na (IAEA) üye pozisyonunda ve nükleer güvenlikle ilgili çeşitli memleketler arası mutabakatların imzacısıdır. Çin ayrıyeten Kullanılmış Yakıt İdaresinin Güvenliği ve Radyoaktif Atık İdaresinin Güvenliğine Ait Ortak Sözleşme’yi de imzalamıştır. Kazakistan, Kullanılmış Yakıt İdaresinin Güvenliği ve Radyoaktif Atık İdaresinin Güvenliğine Ait Ortak Mukaveleyi onaylamıştır. Rusya, IAEA üyesidir ve Kullanılmış Yakıt İdaresinin Güvenliğine Ait Ortak Kontrat ve Radyoaktif Atık İdaresinin Güvenliğine ait Ortak Kontrat de dahil olmak üzere nükleer güvenlikle ilgili çeşitli milletlerarası mutabakatları imzalamıştır.
Nükleer güvenliğin global bir sıkıntı olduğunun ve nükleer programları olan tüm devletlerin nükleer tesislerini ve gereçlerini emniyet altına almak için adımlar atması gerektiğinin vurgulanması kıymetlidir. Kimyasal ve biyolojik silahlarla ilgili olarak, birkaç Üye Devlet, İsrail’in imzaladığı, Kazakistan ve Kırgızistan’ın onayladığı Kimyasal Silahların Geliştirilmesinin, Üretiminin, Stoklanmasının ve Kullanımının Yasaklanması ve Bunların İmhasına Ait Kontrat konusunda müzakere sürecindedir. Ayrıyeten, birçok CICA Üye Devleti, Biyolojik ve Zehirli Silahların Geliştirilmesi, Üretimi ve Stoklanmasının Yasaklanmasına Ait Sözleşme’yi onaylamış yahut imzalamıştır. Bunun yanısıra, Hindistan, Tayland ve Vietnam bu kontrat ile ilgili istişare evresindedir.
CICA’nın devam eden dönüşüm süreci, askeri-politik boyut da dahil olmak üzere Asya kıtasında uzun vadeli istikrarı sağlamak için tüm etkileşim alanlarını ve çok istikametli işbirliği yaklaşımlarını etkileyemez diyemeyiz. CICA’nın araştırma organı olan Think Tank Forum’un (TTF), bu istikametteki pratik adımların teorik gerekçelendirilmesinde ve geliştirilmesinde değerli bir rolü vardır.
Bu bağlamda, Stratejik Güvenlik Teşebbüsü üzerine kapsamlı tahlilin yapılması TTF araştırmacıları ve analistleri için muhakkak pek çok fikir sağlayacaktır.
